Barbie: Γιατί η διάσημη κούκλα περιέχει τόσες πολλές αντικρουόμενες ταυτότητες;

Ήταν η Barbie τόσο φεμινίστρια όσο νομίζαμε πέρσι; Έναν χρόνο μετά την κυκλοφορία της ταινίας σε σκηνοθεσία Greta Gerwig, η οποία έγινε η παραγωγή με τα περισσότερα έσοδα στην ιστορία των στούντιο της Warner και η μεγαλύτερη παγκόσμια πρεμιέρα του 2023, μια νέα έκθεση στο Λονδίνο αμφισβητεί την πρόσφατη επανερμηνεία της κούκλας. Αυτή η νέα έκθεση που ξεκίνησε με την ευκαιρία της 65ης επετείου της Barbie, στο Design Museum, την οποία μπορείτε να επισκεφτείτε μέχρι τον Φεβρουάριο του 2025, προσφέρει ένα ιστορικό ταξίδι μέσα από 250 αντικείμενα και 180 εκδοχές της κούκλας, αποκαλύπτοντας μια πολύ πιο αμφίθυμη φύση: ένα μείγμα απελευθερωμένων αλλά και συντηρητικών ιδιοτήτων της.

«Η σχέση μεταξύ της Barbie και του φεμινισμού είναι γεμάτη διαφορετικές αποχρώσεις», λέει η επιμελήτρια της έκθεσης, Danielle Thom. «Από την αρχή υπήρχαν στοιχεία φεμινισμού στην ιστορία της. Για παράδειγμα, η Barbie έκανε πάντα καριέρα και ξεκαθάρισε, μέσα από τα σπίτια και τα αυτοκίνητά της, ότι ήταν μια ανεξάρτητη γυναίκα. Αλλά, από την άλλη πλευρά, η εταιρεία της πάντα μονοπωλούσε μια συγκεκριμένη εικόνα σώματος και μια συγκεκριμένη φυλετική ταυτότητα πάνω από όλες τις άλλες». Η έκθεση διοργανώθηκε με τη συνεργασία του κατασκευαστή, κάτι που δεν εμπόδισε τον επιμελητή να εισάγει «μια κριτική ματιά» στην έκθεση. «Η Mattel έχει μάθει πολλά από τα λάθη του παρελθόντος, γεγονός που εξηγεί πού βρίσκεται σήμερα», λέει η Thom.

Η πρώτη Barbie είχε κακό πρόσωπο. Η έκθεση ανοίγει με το πρωτότυπο μοντέλο από το 1959, μια νεαρή γυναίκα με ένα ύπουλο βλέμμα που ήδη αντικατόπτριζε όλες τις αντιφάσεις του χαρακτήρα. Ντυμένη με ζέβρα μαγιό, η σιλουέτα της μοιάζει αδύνατη, ένα σεξιστικό πρωτότυπο με υπερβολικό μακιγιάζ και κοινωνικό τρόπο ζωής. Νεανική αλλά ώριμη, με εφηβική αλογοουρά και ενήλικο στήθος, η Barbie ήταν μια διφορούμενη φιγούρα. Απλή και σοφιστικέ, υπαινικτική και σεμνή, περιείχε μια πληθώρα ταυτοτήτων από την αρχή. Ακόμα κι έτσι, είναι αναμφισβήτητο ότι σχεδιάστηκε ως αντικείμενο πόθου. Εμπνεύστηκε από τη γερμανική κούκλα Bild Lilli, με στενή μέση, προεξέχον μπούστο και μακριά πόδια, σχεδιασμένη ως συλλεκτικό αντικείμενο για ενήλικες, και όχι ως παιχνίδι για παιδιά.

Ένα από τα κλειδιά της επιτυχίας της — η Mattel πούλησε 300.000 κούκλες σε ένα χρόνο και μια δεκαετία αργότερα έβγαζε 500 εκατομμύρια δολάρια ετησίως — ήταν το στυλ της, που επίσης δεν άφηνε περιθώρια αμφιβολίας. Τα κορίτσια θα μπορούσαν να τη ντύνουν νύφη, μέλος ενός country club, με βραδινό φόρεμα ή νυχτικό. Είχε δουλειές από την αρχή, αλλά μόνο ως χορεύτρια, νοσοκόμα, αεροσυνοδός, μαζορέτα ή μοντέλο. Ένας δίσκος βινυλίου με τραγούδια με τον τίτλο "Barbie Sings" που κυκλοφόρησε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σχεδιασμένος έτσι ώστε τα κορίτσια να φαντάζονται ότι αυτή η πλαστική κούκλα των 29 εκατοστών ήταν μια πραγματική γυναίκα, την πρόσθεσε στο κυνήγι του Prince Charming. Ο Ken, που δημιουργήθηκε το 1961, παρουσιάστηκε ως «ο φίλος της Barbie», πράγμα που δεν σημαίνει ότι ήταν υποδεέστερη ή γελοία φιγούρα, όπως τον είδε η Gerwig στην ταινία. Μια απλή μυθοπλασία; Όχι ακριβώς: Η στρατηγική της Mattel συνίστατο πάντα στο να τη μετατρέψει σε πρότυπο, ένα άβαταρ στο οποίο τα μικρά κορίτσια μπορούσαν να προβάλουν τον εαυτό τους, φανταζόμενες τους εαυτούς τους ως ενήλικες. «Θα το κάνω να μοιάζει σαν να είσαι εσύ», τραγούδησε ένα κοριτσάκι στην πρώτη της διαφήμιση, που προβλήθηκε κατά τη διάρκεια της εκπομπής του Mickey Mouse Club. Η αποστολή της ήταν «να καθησυχάσει τους γονείς ενθαρρύνοντας τα κορίτσια να υιοθετήσουν καλές συνήθειες προσωπικής φροντίδας».

Ωστόσο, η Mattel έσπευσε να προσθέσει και άλλα επίπεδα στον χαρακτήρα της ως απάντηση στην κοινωνική αλλαγή. Καθώς προχωρούσε η δεκαετία του 1960, η Barbie ανέλαβε άλλες δουλειές και ρόλους, αντανακλώντας τις μεταβαλλόμενες φιλοδοξίες των γυναικών μπροστά στο περίφημο «πρόβλημα που δεν είχε όνομα», όπως θα έλεγε η Betty Friedan: τη δυσαρέσκεια που ένιωθαν οι γυναίκες στο ρόλο τους ως άγγελοι το σπίτι. Το 1962, η Barbie μπορούσε να αγοράσει ένα σπίτι, το πρώτο της Dreamhouse από χαρτόνι, παρόλο που, στην πραγματική ζωή, μια γυναίκα δεν μπορούσε να λάβει υποθήκη χωρίς την άδεια του συζύγου της. Το 1965, η αστροναύτης Barbie εκτοξεύτηκε, τέσσερα χρόνια πριν ένας άνθρωπος πατήσει το πόδι του στη Σελήνη. Το 1969, η κούκλα έγινε κινητή και ικανή να μιλήσει. Το 1980, εμφανίστηκαν οι πρώτες Latina και Black Barbies, όπως αντικατοπτρίζεται στο ντοκιμαντέρ Black Barbie, παραγωγής της Shonda Rhimes, το οποίο μόλις κυκλοφόρησε στο Netflix. Το 1992 κυκλοφόρησε η πρώτη κούκλα Πρόεδρος, αλλά και η Totally Hair Barbie, με μακριά μαλλιά μέχρι τους αστραγάλους, το μοντέλο με τις περισσότερες πωλήσεις στην ιστορία της. Η αμφιθυμία σχετικά με το ποιο ήταν το πρότυπο της Barbie ήταν ακόμα εκεί.

Η δεκαετία του 1980 υπό τον Ρέιγκαν και τα «εργατικά κορίτσια» της, ένα μείγμα συντηρητισμού και υπερκαταναλωτισμού, ήταν η καλύτερη στιγμή της Barbie. Τα χειρότερα ήρθαν το 2016, όταν οι πωλήσεις έπεσαν σε ιστορικά χαμηλά (υπήρξε πτώση 21% σε ένα μόνο έτος) και η Mattel έπρεπε να ξεκινήσει ένα σχέδιο κρίσης, το οποίο θα οδηγούσε στην κυκλοφορία τεσσάρων διαφορετικών σωματότυπων για την κούκλα, της οποίας η καμπάνια αποτυπώθηκε στο εξαιρετικό ντοκιμαντέρ Tiny Shoulders. Περιλάμβανε μια αξέχαστη σκηνή, στην οποία ένα μικρό κορίτσι που συμμετείχε σε μια ομάδα εστίασης αρνήθηκε να παίξει με μια κούκλα «επειδή ήταν χοντρή» (δεδομένων των καμπυλών της, καμία δεν θα ήταν μεγαλύτερη από το μέγεθος 40 στην πραγματική ζωή). Το 2017, δημιουργήθηκε ένα Barbie Builder και, ένα χρόνο αργότερα, στον απόηχο του MeToo, κυκλοφόρησε μια φεμινίστρια μαχητική Barbie, κατασκευασμένη από ανακυκλωμένο πλαστικό.

Από εκείνη την ιστορική στιγμή, η Mattel δεν σταμάτησε να εργάζεται για τη διαφορετικότητα και την συμπερίληψη με μια αδυσώπητη αποφασιστικότητα να συνδεθεί με το πνεύμα της εποχής. Το 2019, η γκάμα της κούκλας επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει 176 κούκλες με εννέα σωματότυπους, 35 διαφορετικές αποχρώσεις επιδερμίδας και 94 διαφορετικά χτενίσματα. Οι Barbies κυκλοφόρησαν και με αναπηρικά αμαξίδια, με προσθετικά μέλη και με ακουστικά βαρηκοΐας. Πριν από λίγες ημέρες η εταιρεία παρουσίασε την πρώτη τυφλή Barbie και την πρώτη Μαύρη κούκλα με σύνδρομο Down (η λευκή έκδοση κυκλοφόρησε το 2023). Και έτσι, κόντρα σε όλες τις πιθανότητες, η πρώην «διακοσμητική» γυναίκα χειραφετήθηκε. Ήταν από πολιτική πεποίθηση ή απλή καπιταλιστική αδράνεια; «Η Barbie άλλαξε λόγω της ισχύος του δολαρίου», απάντησε η δημοσιογράφος και κοινωνική ακτιβίστρια Gloria Steinem, η οποία συνήθως δεν ξεγελιέται. «Η κούκλα αντιπροσωπεύει μια φιλελεύθερη εκδοχή του φεμινισμού, ποτέ μια ριζοσπαστική», επιβεβαιώνει η επιμελήτρια της έκθεσης. «Πρέπει να δούμε τη συνάφεια της Barbie μέσα από ένα εταιρικό και καπιταλιστικό πρίσμα. Η Barbie είναι ένα προϊόν. Η εκδοχή του φεμινισμού της είναι αποδεκτή σε ένα κεντρώο πλαίσιο, συμβατή με τις αξίες μιας παγκόσμιας εταιρείας», σημειώνει η Thom.

Η έκθεση αντικατοπτρίζει αυτό σε πολλές περιπτώσεις. Η συλλογή Fashionistas, που κυκλοφόρησε το 2009, περιείχε μια Barbie διαθέσιμη σε έξι τύπους γυναικών: glam, wild, cutie, sassy, ​​girly και artsy. Μια σχετική ποικιλομορφία που ήταν ωστόσο περιοριστική στο υποτιθέμενο εύρος των δυνατοτήτων της, περιορίζοντας τα αποτελέσματα του υποτιθέμενου ωφέλιμου παιχνιδιού ρόλων στο οποίο η Mattel πάντα φιλοδοξεί. Ο γιατρός Alan F. Leveton, ειδικός στην παιδιατρική ψυχική υγεία, εξέφρασε την ανησυχία του για τον αντίκτυπο της Barbie στα κορίτσια και στα αγόρια ήδη από το 1977. «Μυούνται σε μια πρόωρη και χωρίς χαρά σεξουαλικότητα, σε φαντασιώσεις αποπλάνησης και εμφανούς κατανάλωσης». έγραψε στο άρθρο του "Η απειλή της κούκλας Barbie".

Η Barbie ζει σε επαύλεις χωρίς κουζίνα ή ξενώνα, με ένα μονό κρεβάτι όπου, για προφανείς λόγους, δεν γίνεται σεξ. Υπάρχει μια έγκυος Barbie, ακόμα κι αν η κούκλα δεν έχει γεννητικά όργανα. Ο κόσμος της Barbie, λουσμένος στον αιώνιο ήλιο της Καλιφόρνια και αχώριστος από την αποικιακή ή μοντερνιστική αρχιτεκτονική της (στην έκθεση υπάρχουν σπίτια Barbie εμπνευσμένα από τον Richard Neutra ή τον Frank Gehry) μας θυμίζει ότι, κάτω από την γυαλισμένη επιφάνεια της αμερικανικής κουλτούρας, πάντα κοιμάται μια κάπως θολή ψυχή. Πίσω από την τέλεια εμφάνιση της Barbie και του Ken, κρύβεται κάτι ανησυχητικό.

Επιστρέφουμε στην αρχή: ότι η πρώτη Barbie από το 1959 δημιουργήθηκε από την Ruth Handler, κόρη Εβραίων μεταναστών που διέφυγαν από τα πογκρόμ στην Πολωνία. Ξαφνικά, η ξανθιά συλφίδα με μαγιό φαίνεται άπιαστο πρότυπο για εκείνη την νεαρή γυναίκα, που πρέπει να έτρωγε bullying στο σχολείο, έχοντας πέσει θύμα αντισημιτισμού, σύμφωνα με τη δική της ομολογία, στο Ντένβερ των παιδικών της χρόνων. Η ταινία της Greta Gerwig έδωσε στη Barbie μια νέα νομιμότητα, αν και βασίζεται σε μια πλάνη. Ή πολλές.

Έκθεση: Barbie The Exhibition
Διάρκεια: έως 25 Φεβρουαρίου 2025
Design Museum, Λονδίνο
Πληροφορίες: Design Museum